Zgoda pacjenta jest niezbędna do przeprowadzenia jakiejkolwiek czynności medycznej. Tymczasem zakres, w jakim może być ona podejmowana, jest niezwykle szeroki – przez co jest ona niezwykle ważną podstawą do podjęcia decyzji w kwestii zdrowia. Czym jednak jest ta zgoda? Jaki może mieć charakter i znaczenie w związku z możliwością udzielenia pacjentowi świadczeń medycznych? Jaki jest proces uzyskiwania zgody od pacjentów w sytuacjach wątpliwych? Zawiłości tego zagadnienia podczas jednego z minionych webinarów przedstawiła dla nas adw. Joanna Krawczykowska-Piechota z Kancelarii Prawa Medycznego LEX-MEDYK. W pierwszej części naszego poradnika dotyczącego zgody pacjenta, przygotowanego na podstawie tego webinaru, przyjrzyjmy się nieco bliżej tymże zagadnieniom.

Definicja i znaczenie zgody na udzielanie świadczeń medycznych dla pacjentów o szczególnych potrzebach

Aby w pełni zrozumieć znaczenie zgody pacjenta, w pierwszej kolejnośći powinniśmy odpowiedzieć sobie na pytanie, czym ona jest. Musimy zatem sięgnąć do definicji, zgodnie z którą:

Zgoda to jednostronne, odwołalne oświadczenie, mocą którego wyłączona zostaje bezprawność interwencji medycznej przy jednoczesnym przyjęciu przez pacjenta ryzyka zwykłych następstw związanych z udzieleniem świadczenia zdrowotnego.

Warto mieć jednak na uwadze charakter zgody pacjenta, czyli okoliczności towarzyszące jej uzyskaniu. Aby uzyskanie zgody było legalne z uwzględnieniem dobra zarówno pacjenta, jak i lekarza, o wyrażeniu zgody pacjent powinien być poinformowany, a wszystkie niejasności powinny być mu w sposób jasny i klarowny objaśnione, aby mógł decyzję podjąć w pełni świadomie. Według sąd Najwyższego zakres obowiązku informacji zależy od tego, co rozsądna osoba, będąca w sytuacji pacjenta, obiektywnie powinna usłyszeć od lekarza, aby móc podjąć świadomą i roztropną decyzję o poddaniu się proponowanemu zabiegowi medycznemu.

Znaczenie zgody pacjenta

Zgodnie z powyższą definicją przedstawiona zgoda niesie za sobą konkretne, istotne z perspektywy leczenia danego pacjenta konsekwencje. Mianowicie:

1) Legalizuje w sensie prawnym działania lekarza skierowane na osobę i zdrowie pacjenta, czynności podejmowane przez lekarza przestają być działaniami bezprawnymi;

2) Przenosi częściowe ryzyko niepowodzenia danego świadczenia z lekarza na pacjenta – nie dotyczy to błędów medycznych.

3) Nie zwalnia lekarza od:

 – obowiązku starannego i zgodnego z zasadami wiedzy medycznej działania;

 – od nakazu podejmowania tylko takich działań, które są uzasadnione stanem zdrowia pacjenta.

Działanie bez zgody pacjenta

Warto mieć także świadomość skutków pranych braku uzyskania takiej zgody. Jeśli bowiem wykonamy zabieg prawidłowo i skutecznie, zgodnie z wiedzą medyczną, jednak bez zgody pacjenta – w świetle prawa zabieg ten został wykonany bezprawnie, a my złamaliśmy podstawowe prawo pacjenta.

Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 31.03.2006 r., sygn. akt: I Aca 973/05: Zabieg medyczny wykonany bez zgody pacjenta jest czynnością bezprawną nawet wówczas, gdy wykonany jest zgodnie z zasadami wiedzy. Jak wynika bowiem z Kodeksu karnego, a ściślej z Art. 192. [Zabieg leczniczy bez wymaganej zgody] § 1. Kto wykonuje zabieg leczniczy bez zgody pacjenta, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2

Każdorazowo, poza wyrażeniem przez pacjenta zgody, powinniśmy umożliwić mu także zadawanie pytań dotyczących planowanych działań medycznych. Zabieg dotyczący danego pacjenta powinien być poprzedzony rozmową z nim, w ramach której pacjent może zapytać o wszystko, co związane jest z czekającą go procedurą medyczną.

Konieczność uwzględnienia indywidualnych potrzeb pacjentów w procesie udzielania świadczeń medycznych

Mając na uwadze troskę o dobro pacjenta i fakt, że do każdego z przypadków należ podchodzić w sposób indywidualny, konieczne jest również przy uzyskiwaniu zgody uwzględnianie indywidualnych potrzeb pacjentów. Niekiedy bowiem konieczne może być nie tyle uzyskanie zgody samego pacjenta, co osób trzecich. Istnieją bowiem różne rodzaje zgody, z jakimi możemy mieć do czynienia:

1. ZGODA WŁASNA – wyrażona jest przez samego pacjenta. Dotyczy osób, które ukończyły 18 rok życia, mają pełną zdolność do czynności prawnych i stanowi ich formę oświadczenia woli.
2. ZGODA ZASTĘPCZA (a także sprzeciw) – przypadek ten dotyczy osób, które nie ukończyły 16 roku życia. Zgoda zastępcza może być wyrażona przez:
3. a) PRZEDSTAWICIELA USTAWOWEGO (np. rodzica dziecka). Zgodnie z prawem do momentu ukończenia przez pacjenta 16 roku życia to jego rodzic podejmuje decyzję. Zgodnie z Kodeksem Rodzinno-Opiekuńczym zgodę na świadczenie o podwyższonym ryzyku powinni wyrazić oboje rodzice. Zgoda taka może przyjmować formę ustną (w przypadku prostego świadczenia medycznego), bądź też musi mieć formę pisemną (jeśli jest to zabieg podwyższonego ryzyka);
4. b) OPIEKUNA PRAWNEGO (np. kuratora, gdy pacjent, który nie ma jeszcze 16 lat, nie ma rodziców);
5. c) OPIEKUNA FAKTYCZNEGO – jest nim osoba wykonująca, bez obowiązku ustawowego, stałą pieczę nad pacjentem, który ze względu na wiek, stan zdrowia albo swój stan psychiczny pieczy takiej wymaga. Opiekunami faktycznymi nierzadko są po prostu dziadkowie. Co jednak niezwykle istotne, opiekun taki upoważniony jest do wyrażenia wyłącznie zgody na proste świadczenia medyczne;
6. d) SĄD OPIEKUŃCZY

• w przypadku braku kontaktu z rodzicami małoletniego,
• w razie brak zgody ze strony rodziców małoletniego (np. w sytuacji konieczności przetoczenia krwi). Jeśli konieczne są czynności ratujące życie (mamy do czynienia z sytuacją podwyższonego ryzyka) – zgoda sądu nie jest konieczna, wystarczy poinformowanie sądu o sytuacji i podjęciu działań.

3. ZGODA RÓWNOLEGŁA – jest to konieczność równoległego uzyskania zgody pacjenta oraz zgody innej osoby. W jej przypadku warto mieć na uwadze następujące sytuacje:

• gdy małoletni pacjent ma ukończone 16 lat (co więcej, w sytuacji, gdy opiekun prawny wyraża zgodę, a 16-letni pacjent odmawia – lekarz powinien wystąpić o zgodę do sądu opiekuńczego);
• gdy pacjent jest częściowo ubezwłasnowolniony, ale zdolny z rozeznaniem wypowiedzieć się w sprawach udzielenia świadczenia zdrowotnego.

Szczególnie traktuje się osoby powyżej szesnastego roku życia. To osoby, które ciągle potrzebują zgody rodzica, jednak nie można wykonać czynności medycznej bez ich równoległej zgody.

Osobny przypadek stanowi zgoda blankietowa – to wyrażenie ogólnej, nieuszczególnionej zgody. Jest to jednoznaczne z wyrażeniem nieświadomej, a co za tym idzie – wadliwej zgody na wykonanie czynności medycznych. W świetle prawa zgoda blankietowa jest nieważna, ponieważ w jej treści nie pojawiają się szczegółowe informacje na temat rodzaju i przebiegu zabiegu, jego następstw, powikłań i rokowań.

 

Proces uzyskiwania zgody od pacjentów oraz jego znaczenie dla prawa i etyki medycznej. 

Zgoda od pacjentów lub ich opiekunów może być przyjmowana na różny sposób, ponieważ różne są formy udzielania zgody. Może być ona wyrażona:

1) USTNIE – jeżeli dotyczy zabiegu prostego, który nie jest kwalifikowany jako ingerencja o podwyższonym ryzyku;

2) w sposób DOROZUMIANY – czyli przez każde zachowanie, które w sposób niebudzący wątpliwości wskazuje na wolę pacjenta poddania się określonym czynnościom medycznym, jest tzw. ZGODA KONKLUDENTNA;

3) w formie PISEMNEJ w odniesieniu do:

– zabiegu operacyjnego i metod leczenia lub diagnostyki stwarzających podwyższone ryzyko;

 – eksperymentu medycznego.

Należy jednak pamiętać o tym, że brak zgody pisemnej nie oznacza nieważności czynności! Ponadto brak sprzeciwu pacjenta nie może być interpretowany jako zgoda dorozumiana.

Kiedy można działać bez zgody pacjenta?

Choć zgoda pacjenta co do zasady jest konieczna do rozpoczęcia procedury medycznej, w wyjątkowych sytuacjach lekarze i pozostały personel medyczny mogą zacząć czynności medyczne przed uzyskaniem zgody. Zaliczamy do nich działanie lekarza i personelu medycznego:

– w sytuacjach ratowania życia,

– w trybie niecierpiącym zwłoki,

– w przypadku, gdy w trakcie zabiegu okaże się, że zakres zabiegu musi zostać rozszerzony lub zmieniony z uwagi na dobro pacjenta, a odebranie zgody nie jest możliwe np. bez wybudzenia pacjenta z narkozy. Jeżeli jednak można wybudzić pacjenta bez szkody dla jego zdrowia – należy go wybudzić celem uzyskania zgody na rozszerzenie zakresu działań medycznych.

Wszystkie tego typu sytuacje powinny zostać szczegółowo opisane w dokumentacji medycznej.

Jak stwierdził Sąd Najwyższy, ciężar dowodu wykonania ustawowego obowiązku udzielenia pacjentowi lub jego ustawowemu przedstawicielowi przystępnej informacji poprzedzającej wyrażenie zgody na zabieg operacyjny spoczywa na lekarzu (wyrok SN z dnia 17.12.2004r. sygn. akt: II CK 303/04). 

Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 12.10.2007 r., sygn. akt: I Aca 920/07, zgoda pacjenta na zabieg operacyjny nie obejmuje możliwości uszkodzenia innego organu. Winą lekarza jest niedołożenie najwyższej staranności, jaka jest możliwa przy obecnie stosowanych metodach leczenia danego schorzenia. Od lekarzy wymaga się staranności wyższej niż przeciętna z uwagi na przedmiot ich zabiegów, którym jest człowiek i skutki, które często są nieodwracalne (wyrok SA w Krakowie z dnia 09.03.2001 r., sygn. akt: I Aca 124/01).